सारस्वत समीक्षा | Saarasvat Samiiqsa

(११) व त्यांत व्यक्त होणारें मनुष्यजीवन।चें निदर्शन या तिहींचें निरूपण करून या तीनही गोष्टी तत्त्वतः: कशा एकरूप आहेत हें दाखविलें आहे, नंतर धर्म, नीति, वेदान्त इत्यादि विषयांचे प्रतिपादन करण्यासाठीं अवतीणं झालेली अध्यात्मपर काव्यरचना आणि लौकिक अगर आध्या- त्मिक असा भेद न करतां, सामान्यपणें लोकिक विषयांचें आणि विविध लोकचरिताचें निदर्शन करणारी सारस्वतरचना, या दोहोच्या संस्कार- क्षमतेचें तारतम्य स्पष्ट केलें आहे. याच प्रकरणांत शेवटीं ललितकला आणि नीति यांमध्यें वस्तुत: विरोध उत्पन्न होण्याचें कारण नसून कविक्तीच्या द्वारा व्यक्त होणारा ध्वन्यर्थ नियमाने सात्विक भावनेचा विकास करतो हें दाखविलें आहे. रसात्मक सारस्वतामर्ध्ये व्ययत होणारी भावना मुख्यतः सुखदु'खात्मक असते. नऊ रस हे तिचेच अधिक संमिश्र भंद होत. द्विगुण भावनेला अनुसरून सारस्वताचे सुखप्रधान आणि शोकप्रधान असे दोन प्रकार कल्पिले आहेत, हे आठव्या परिच्छदामध्ये सांगितलें आहे. संस्कृत आणि मराठी वाडमयांत आतनंदप्रधान रथनेचें रूपवैभव जितके स्पष्टपणे लक्ष्यांन येतें. तितकें शोकप्रघधान रचनेचे वचित्र्य मराठी वाचकवर्गाला परिचयाचें नाही; म्हणून या प्रकरणात महाकवि दोक्सपिअरविरचित हॅमलेट, मॅकबेथ, आथेल्लो, किग लिअर या शोकप्रघान नाट्य- सष्टीतून कोणतें शोकरसर्वचित्र्य व्यक्‍त होतें, तदनुषंगानें मनुष्य जीवनाचें कोणतें रहस्य कवीनें व्वनित केलें आहे, याचें विवेचन केलें आहे, आणि रामायण महाभारतरूप करुण कविसुष्टीमधून व्यवत होणाऱ्या नैतिक तत्त्वज्ञानाशी त्याची तुलना केली आहे. नवव्या परिच्छेदामध्यें हास्यप्रधान सारस्वतरचनेचें निरुपण केलें आहे. इंग्रजी भाषेतील काव्यनाटककादंबरीमध्ये जो हास्याचा- विविध परिपाक झालेला आहे त्याच्या रूपरसाची कल्पना संस्कृत मराठी काव्यसृष्टीवरून होण्यासारखी नाहीं; म्हणून नवव्या प्रकरणा- मध्यें संस्कृत व मराठी हास्यरसाचें स्वरूप सांगून नंतर इंग्रजी ग्रंथकार