विद्युतशक्ती | HOW DID WE KNOW ABOUT ELECTRICITY ?

पण ज्या पहिल्या माणसाकडून दुसऱ्या माणसाला वीज द्रव दिले गेले होते त्याचे काय झाले? तोही विद्युतभारित होता. त्याच्याकडेही पिसे आकर्षित होत होतीच. त्याच्याकडची वीजही नाहीशी होऊ शकत होती आणि त्यावेळीही ठिणगी उडत होतीच. विशेष म्हणजे, या दोन लोकांत वेगवेगळ्या तऱ्हेची वीज होती. दुसऱ्या माणसाला काचेच्या कांडीने विद्युतभारित केले होते, म्हणजे द्युफे याच्या शब्दात सांगायचे तर त्याच्यात काचेतील विद्युत द्रव होते. पहिल्या माणसात रबरातील वीजद्रव होते. (बुचाचे छोटे तुकडे करून, काहींना काचेच्या कांडीने विद्युतभारित करून आणि राहिलेल्यांना रबराच्या दांडीने विद्युतभारित केले. त्यातील कोणते तुकडे कुठल्या माणसाकडे आकर्षित होतात आणि कोणाकडून दूर ढकलले जातात यावरून हे जाणून घेता येते.) फ्रॅन्कलिनच्या मते परिस्थिती पुढीलप्रमाणे होती: प्रत्येक वस्तूत काही प्रमाणात विद्युत द्रव असतेच, पण त्याची वर्तणूक मात्र विद्युतभार नसल्याप्रमाणेच होते. त्याच्याकडे कोणत्याच गोष्टी आकर्षून घेतल्या जात नाहीत. घर्षणाच्या क्रियेने काही विद्युत द्रव एखाद्या वस्तूतून निघून जाते, किंवा एखाद्या वस्तूत येते. मग त्या वस्तूत नेहमीपेक्षा अधिक किंवा नेहमीपेक्षा कमी विद्युत द्रव राहते. यापैकी कोणत्याही परिस्थितीत त्या वस्तूचे गुणधर्म विद्युत द्रव असल्याप्रमाणे असतात. जर त्यात नेहमीपेक्षा अधिक विद्युत द्रव जमला असेल, तर त्याला फ्रॅन्कलिनने 'धन भार' (पॉझिटिव्ह चार्ज) असे नाव दिले. जर त्यात नेहमीपेक्षा कमी द्रव असेल, तर त्याला क्रण भार (निगेटिव्ह चार्ज) असे म्हटले. जर दोन्ही वस्तूत धन भार असेल, तर त्या एकमेकांना दूर ढकलतात. प्रत्येक वस्तूत जरुरीपेक्षा अधिक विद्युत असल्यामुळे तिला दुस-या वस्तूकडून २८ । शोधांच्या कथा । विद्युतशक्ती अधिक विद्युत घेण्यात काहीच स्वारस्य नसते. त्याचप्रमाणे जर दोन्ही वस्तूत क्रण भार असेल तरीदेखील त्या वस्तू एकमेकांना दूर ढकलतात. दोन्ही वस्तूत अगोदरच कमी वीज असल्याने कोणालाच आपल्याकडील वीज दुसऱ्याला द्यायची नसते. पण जर एका वस्तूत धन भार असेल आणि दुसऱ्यांत क्रण भार असेल, तर मात्र परिस्थिती वेगळी असते. धन भार असलेल्या वस्तूत दुसऱ्याला देण्यासाठी अधिक विद्युत द्रव आहे आणि दुसऱ्यात नेहमीपेक्षा कमी विद्युत द्रव असल्याने त्याला अधिक द्रवाची जरूर आहे. म्हणून मग या दोन वस्तूंत आकर्षण असते आणि त्या एकमेकांच्या संपर्कात आल्यावर धन भार असलेल्या वस्तूकडून हे द्रव, क्रण भार असलेल्या वस्तूत जाते. त्यानंतर दोन्ही वस्तूत नेहमीइतके, योग्य प्रमाणात विद्युत द्रव असल्याने कोणतीच वस्तू विद्युतभारित भासत नाही. दोन विरुद्ध भारांनी एकमेकांना निष्प्रभ करून टाकले जाते. फ्रॅन्कलिनने हे पडताळून पाहिले. एका माणसाला त्याने काचेची कांडी घासून नंतर ती दुसऱ्या माणसावर टेकवायला सांगितली. आता एका माणसाकडे अधिक विद्युत द्रव होते तर दुसऱ्याकडे ते कमी प्रमाणात होते. दोघेही विद्युतभारित होते - एकाकडे धन भार होता तर दुसऱ्याकडे क्रण भार . या दोघांना त्याने हात पुढे करून त्यांची बोटे एकमेकांजवळ येतील अशा तन्हेने ठेवायला सांगितले. तेव्हा विद्युत द्रवाने एकाकडून दुसऱ्याकडे उडी मारली. त्या दोन्ही बोटांच्या दरम्यान एक ठिणगी उडाली. दोघांच्याही हातांना झिणझिण्या आल्यासारखे जाणवले. त्यानंतर मात्र दोघांच्यातही विद्युत भार नव्हता. आता प्रश्‍न असा होता की, यापैकी कोणता भार धन होता आणि कोणता क्रण ? काचेवर रेशीम घासले असता, काचेत नेहमीपेक्षा अधिक शोधांच्या कथा । विद्युतशक्ती । २९