व्याकरण महाभाष्य ६ | Vyaakaran Mahaabhaashhy 6

धे व्याकरणमहाभाधच्यम्‌ू डहेव स्यात नन्द्ना कारिका गोमती यवमती- त्यत्र न स्यातू ॥ एवं तह संबन्धालुर्दूत्तिः करिष्यते । अजाद्यतष्टाप्‌ (४. १. ४ ) । म्हक्लेभ्यो झीप (८७) अतट्टापू । उगि- तग्व ( ६ ) डीबभवति अतष्टापू । वनो रं च (७ ।वनोडीव्भवति उगितोडतट्ाप । पादोडन्यतरस्याम ( ८ ) छीब्भवति उगितो डतष्ाप । तत क्रहचि । क्रचि च टाब्भवति । उगितो5त इति निवृत्तम्‌ । तत्नायमप्यर्थी वधवा. आणपतजअलगच अकज आआआ अ इत्‌ असलेल्या अकारान्तापृढे नन्दना, कारिका वगेरे प्रस्तुत टिकाणींच डीप होईल व एकदा टापृही होईले', गोमती, यवमती, या ठिकाणी कांहींच होणार नाहीं. तर मग फक्त संबन्घानुदूत्ति करण्योते येईल. ती खाली लिहिल्याप्रमाणे; *अजाद्यतष्टाप्‌ ह सूत्र प्रथम आहे; त्यानतर * क्रह्नेभ्यो डीपू ' येथे अतष्पू' याचा संध आहे. त्यानतर * उगि- तश्व' उगित्‌ शब्दाहून डीप्‌ प्रत्यय होतो; “अतः टापू? याचा संबंध आहेः डगितू शब्द जर अका- रान्त असिल तर त्याहन टापू प्रत्यय होतो. पुढे * बनो र च? वक्नन्तशब्दाहून छीपू होतो; * डगितः अतः टापू ? याचा संतंघ आहे. पुढे 'पादोडन्यतरस्याम्‌ू : पादू अतीं असलेल्या शब्दहून छीपू होतो; उगितः अतः टापू *याचा संबंध आहे. तदनतर 'क्र्च' येवददेंच फक्त सूत्र करावे. क्रहचा वाच्य असतांना पादू अतीं असलेल्य शब्दाहन टाप्‌ होतो; या खूत्रात 'उगितः अतः * या पदांची अनुवूत्ति करावयाची नाहीं. फक्त “टापू? पदाची अनुदृत्ति करावयाची, अस कर- हून डीप्‌ प्रत्यय होतो, व तें प्रातिषपदिक अकारान्त असेळ तर टापू प्रत्यय होतो २१. एकवाक्यता केळी असतां अकार शेवटीं असलेले जे उगिच्छब्दरूप त्याहून डीपू व टाप हे प्रत्यय होतात असा अर्थ होईल. २२. ज्या पदांची संबग्धावुदृत्ति केली जाते त्यांचा फक्त त्या सूत्राशीं संबंध म्हणजे स्पर्श होतो. त्या शदांचा त्या सूत्राच्या मूळ वाक्‍्यार्थांमर्ध्ये अन्वय होत [ अ. ७. पा. १. आ. १ द्विष्टाब्ग़रहण॑ न कर्तव्यं भवति । प्रकृतमसु- वर्तते ॥ सिध्यत्येबे यक्त्बिदं बार्सिककारः पठति ब्रिप्रतिषेधात्त टापो बलीयस्त्बमि- त्येतद्संगृहीत भवत । एतक्ष संगृहीतं अवति । कथम । इष्टवाची परदाब्द: । बिप्र- तिषेघे परं य॒दिष्टं तद्भधवतीति ॥ धात्वन्तस्य चार्थवट्रहणात्‌ ॥ १० ॥ अर्थवतोयेबोप्रेहणं न च धात्वन्तो्डर्थ- वान्‌ ॥ कळच क पध“ आयेन धक आ आळ ण्यांत आणखी एक फायदा होतो. तो असा कीं 'टाबूचि' या सत्रामध्ये जो दसऱ्यादा टापू शब्द उच्चारला आहे तो उच्चारण्याचें कारण नाहीं. कारण मागून टापू पदाची अनु- वृत्ति येत आहे. अगा रीतीने इच्छितार्थ साधतो खरा; पण वर लिहिलेलं 'विप्रतिषेघात्तु टापो बलीयस्त्वम्‌? ह अं वातिककारांनीं बातिक केलेलें आहे, ते जमत नाहीं. तही जमते. कसं १ “ विप्रतिषिध परं कार्यम्‌ ? या ठिकाणच्या पर शब्दाचा इष्ट म्हणजे आपणास अनुकूल असा अर्थ घेऊन सूत्राचा अर्थ “ दोन सूत्नांच्या कायाच्या विरोधाचे वेळीं आपणांस अ दृष्ट असेल त करावे”? असा करावा, (भौ १०) धातूच्या दवटीं असलेलेलेयुव बु हे शब्द त्याना अन व अक आदेश होत नाहींत, कारण प्रस्तुत “युबोरनाकी' या सत्रांत अर्थ अस- लेल्या यु व वु ह्या शब्दाचे ग्रहण करावयाचे आहे, नाही. उपयोग असेल त्या ठिकाणीं निराळा वाक्यार्थट्दी होतो. क्रन्नेभ्यो डीप , वनो र च, या ठिकाणीं जरी अतः टापू या पदांची सबंधानुदृत्ति असली तरी ती क्ुच- कामाची समजाबी, उगितक्ष या सूत्रांत पूर्वी दाखविल्याप्रमाणें दोन बाक्यार्थ होतात, २३, भनुनासिक स्वर ज्यामध्ये पर्‌ आहे अमे जे यु ब बु त्यांना अन ब॒ अक ह्दोतात, असा अथे केळा भसतां १ डीप्‌ होणें, २ नुम्‌ होणें, भाणि ३ धातूच्या