चंद्रिका | Chandrika

प्रस्तावना या सुनीतांतील केशवसुतांचे दर्पोद्ार विचारांती जरी कदाचित्‌ आपल्याला असमंजस वाटले, तरी हीं वैणिकें वाचीत असतांना आपण त्यांतील उन्मादाने क्षणिक मोहून जातोंच कीं नाहीं १ ही अहंता,--आत्मपूजनाची ही प्रदत्ति चंद्रहोखरांच्या ठिकाणीं अगदीं नाहीं. त्यांच्या स्वतःच्या शब्दांत सांगावयाचें म्हणजे त्यांची कविता “ अनुविचार-सुंचारिणी * आहे. तिचा उद्धव भावनेच्या अतिरेकांतून होत नाहीं, तर विचारांच्या परिणतींतून ती विकसित होते. फ्रेंच टीकाकार टेन यानें मिल्टनविषयीं. असें म्हटलें आहे कीं, “तो भावनेच्या आवेगांत वाहून जाऊन लिहीत नसे; तर स्वतःला सुचलेल्या कल्पनांना पूर्वैसूरींच्या कल्पनांची जोड देऊन आणि वस्तुजाताचें जसें साक्षात्‌ तसेंच पुस्तकांतून आलेलेंहि ज्ञान संपादून, एकाद्या साहित्यकोविदाप्रमाणे आपल्या काव्यांची रचना करण्याचा त्याचा प्रघात होता.” चंद्रशेखरांविषयींहि असेंच म्हणतां येईल. भाव-कवीच्या प्रतिभेचें उद्दीपन अनुकूलप्रतिकूल संवेदनेची नुसती एक ठिणगी पडल्यानें होऊं शकतें. त्याचें मन म्हणजे, जणुं कांहीं, तो एक बारुद ठांसून भरलेला सुरुंगच. चंद्रहेखरांच्या प्रतिभेच्या उदबोधनाचा प्रकार अगदीं निराळा. क्षेमेंद्रानें “ कविकंठाभरणां1त असें म्हटलें आहे कीं “ महाकवींच्या कृतींतील रस-ग्ुणांचा उद्रेक पाहून तन्मय झालेलें मन जेव्हां त्या तन्मयतेच्या कारणांचें मनन करितें, तेव्हां त्याला स्वतःला कवित्वाचे कोंब आपोआप फुटतात. ” चंद्रशेखरांच्या प्रतिभेचें उद्बोधन पुष्कळदां याच प्रकारानें घडलेलें असल्याचें दृष्टीस पडतें. तिचा आत्मा विचार हा आहे, भावना नव्हे. त्याचें एक उदाहरण याच संप्रहांत दाखवावयाचें झालें, तर तें असें दाखवितां येईल कीं, जें सोमनाथाचें उध्वस्त देवालय पाहून अलीकडील भाव--कवीला फार तर एकाद दुसरें सुनीत लिहिण्याची सुरसुरी आली असती, त्या देवालयाच्या भंगलेल्या प्राकारांत चंद्रशेखरांच्या अमिजात प्रतिभेला त्याच्या बद्ध वास्तुपुरुषाचें ददन घडून, सोमनाथावर ऐतिहासिक महाकाव्य लिहिण्याची स्फूर्ति झाली. अशा बिचारप्रधान कवीला वैणिकें लिहिणें जवळ जवळ अशक्यच त्यांच्या कवितेचें स्वरूप रानांतून अल्लडपणानें खळखळत वहाणाऱ्या भोहोळा- सारखें नाहीं. तर॒ जिच्या विशाल प्रवाहांत तीरावरील मंदिरांचीं व प्रासादांचीं रम्योत्तंग बिखरें प्रतिबिंबित झालेलीं आहेत अशा मंदाकिनीसारखें आहे. आणि शरहसृंतील पुनवेच्या रात्री, देवळांतील धंटांचे मधुर नाद ऐकत किंवा प्रासादांच्या म